... για μια Ιστορία των απολογητών ...

*
Δημήτρης Παπανικολάου
***
*

Νένη Πανουργιά: Οι «επικίνδυνοι» αριστεροί,

βασικός μοχλός για την κατανόηση της ελληνικής Ιστορίας

Από τη Γυάρο έως το Γκουαντάναμο

*

ΠΩΣ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ ΕΓΙΝΑΝ ΟΙ ΑΡΙΣΤΕΡΟΙ «ΠΟΛΙΤΕΣ

ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΙ» ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ; ΣΕ

ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΠΟΥ ΑΝΑΛΥΕΙ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΤΟΠΙΣΕΙΣ ΕΠΙ ΜΕΤΑΞΑ

ΕΩΣ ΤΟΥΣ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΟΥΣ ΣΤΗ ΓΥΑΡΟ ΑΛΛΑ ΚΑΙ

ΤΟ ΓΚΟΥΑΝΤΑΝΑΜΟ, Η ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΟΣ ΝΕΝΗ

ΠΑΝΟΥΡΓΙΑ ΒΛΕΠΕΙ ΤΙΣ ΔΙΩΞΕΙΣ ΤΩΝ ΑΡΙΣΤΕΡΩΝ ΩΣ

ΒΑΣΙΚΟ ΜΟΧΛΟ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ

«Δεν μπορώ να το καταλάβω! Σε όλον τον κόσμο η Ιστορία γράφεται από τους νικητές. Στην Ελλάδα, αντίθετα, γράφτηκε από τους ηττημένους, κι εμείς (οι νικητές, η Δεξιά) καταλήξαμε να πρέπει ν΄ απολογούμαστε κιόλας».

Το ξέσπασμα ανήκει σε έναν από τους ανθρώπους που έδωσαν συνέντευξη στην ανθρωπολόγο Νένη Πανουργιά, κατά τη διάρκεια της συλλογής του υλικού για το καινούργιο της βιβλίο, Dangerous Citizens: Τhe Greek Left and the Τerror of the State (Επικίνδυνοι Πολίτες: Η ελληνική Αριστερά και η κρατική τρομοκρατία). Ο ανώνυμος συνομιλητής τής Πανουργιά (ένας «πληροφορητής», όπως είναι ο όρος που χρησιμοποιούν οι ανθρωπολόγοι για όσους συνομιλούν μαζί τους «στο πεδίο») έχει εκνευριστεί εν προκειμένω γιατί ματαίως προσπαθεί να πείσει τη συγγραφέα ότι οι Χίτες δεν ήταν δωσίλογοι, δεν συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς, αλλά ήταν απλώς φιλομοναρχικοί πατριώτες («μην μπερδεύεις του Χίτες με τα Τάγματα» της λέει). Κι όσο η ίδια του αντιτείνει ότι η παραστρατιωτική οργάνωση Χ είχε με τα Τάγματα Ασφαλείας και την αστυνομία των συνεργατών μια σχέση συγκοινωνούντων δοχείων, ο πληροφορητής καταλαβαίνει βεβαίως ότι η συνέντευξή του θα καταλήξει σ΄ ένα βιβλίο όπου η Ιστορία δεν θα έχει γραφτεί έτσι ακριβώς όπως θα την προτιμούσε ο ίδιος.

Το Dangerous Citizens όμως δεν είναι απλώς η ιστορία του ταραγμένου 20ού αιώνα στην Ελλάδα, γραμμένη από σκοπιά αριστερή και με έμφαση στην εμπειρία διωγμών της Αριστεράς· είναι η διερεύνηση του πώς κανείς μπορεί να πάρει την ευθύνη για να πει μια τέτοια ιστορία. Αρχίζει με οπλισμό ανθρωπολογικό: προσπαθεί να δει πώς οι διώξεις εναντίον των αριστερών βιώνονταν σε επίπεδο καθημερινότητας (από όλη την κοινωνία), πώς επηρέασαν τύπους ανθρώπων, σχέσεις, κοινωνικές δραστηριότητες, αλλά και μνήμες και τρόπους αφήγησης και σκέψης. Στην πορεία παρουσιάζει ιστορικό υλικό για θέματα γνωστά (Ιδιώνυμο, δικτατορία Μεταξά και εκτοπίσεις αριστερών, Δεκεμβριανά, λευκή τρομοκρατία, Εμφύλιος, στρατοδικεία, Μακρόνησος και Γυάρος, δικτατορία Συνταγματαρχών). Και καταλήγει σε μια πολιτική θεώρηση: λυρική, sui generis και συχνά αυτοαναφορική, την ίδια στιγμή όμως αναλυτικά συναρπαστική.

Σε πείσμα εκείνου του συνομιλητή της που αγχώνεται για το ποιος γράφει, επι τέλους, την Ιστορία στην Ελλάδα, το συμπέρασμα της Πανουργιά μοιάζει να είναι ότι την Ιστορία δεν την γράφουν ούτε οι νικητές ούτε οι ηττημένοι, δεν την γράφουν δηλαδή αυτοί που παίρνουν τον λόγο και τον μονοπωλούν. Την Ιστορία την γράφουν και την ξαναγράφουν αυτοί που είναι διατεθειμένοι να δώσουν λόγο, να απολογηθούν.
*
Μίασμα
*

Σε πρώτο επίπεδο, θέμα του βιβλίου της Πανουργιά είναι πώς δημιουργήθηκε η κατηγορία του «αριστερού ως επικίνδυνου» στην Ελλάδα του 20ού αιώνα αλλά και πώς, αντιστικτικά, διαμορφώθηκε μια αριστερή ταυτότητα που καθόρισε σε μεγάλο βαθμό το ιστορικό γίγνεσθαι. «Ουσιαστικά η έρευνα αυτή ξεκίνησε», γράφει η Πανουργιά, «όταν άρχισα να αναρωτιέμαι: Ποιος είναι αυτός ο “έλληνας αριστερός”, αυτό το πλάσμα που, καθώς μεγάλωνα στη μεταπολεμική Ελλάδα, βρισκόταν συνεχώς υπό εκτοπισμό, διωκόμενος, καταδικασμένος, κυνηγημένος· ο “έλληνας αριστερός” ο οποίος όμως, όταν πια είχα μεγαλώσει και η Αριστερά είχε νομιμοποιηθεί ξανά, κατέκτησε ένα κομμάτι του εθνικού φαντασιακού και στο τέλος έγινε αυτός που έθεσε τους όρους σύμφωνα με τους οποίους η προσωπική ιστορία και η επίσημη Ιστορία συνέπεσαν, σε μια αφήγηση που δεν μπορούσε να ξεχωρίσει τη μία από την άλλη». Εδώ η συγγραφέας περιγράφει μια κατάσταση πολύ γνωστή: Από τη μια το επίσημο κράτος αντιμετώπιζε για τουλάχιστον τέσσερις δεκαετίες μια κατηγορία πολιτών ως «μίασμα», «καρκίνωμα», εχθρούς της ομαλότητας και της κρατικής υπόστασης. Την ίδια στιγμή όμως, δημιουργήθηκε στο επίπεδο της κοινωνικής καθημερινότητας μια πολύ θετική εικόνα του «αριστερού». «Ο αριστερός» γίνεται στη μεταπολεμική Ελλάδα συνώνυμο του νεωτερικού πνεύματος, της αυτοθυσίας και της πίστης στα πολιτικά ιδανικά. Η γενική εικόνα του αριστερού (πέρα δηλαδή από κομματικές στρατεύσεις, διασπάσεις, πολιτικές διαφορές κ.λπ.) γίνεται η εικόνα αυτού που αναλαμβάνει την ευθύνη της πολιτικής του θέσης και πράξης, σχεδόν πάντα με βαρύ τίμημα. Που σημαίνει ότι εν τέλει οι διώξεις που υπέστησαν (από την καθημερινή όχληση από την αστυνομία, τον αποκλεισμό λόγω έλλειψης πιστοποιητικού φρονημάτων ώς τη φυλάκιση και την εκτόπιση) έκαναν τους αριστερούς να ριζώσουν ακόμα περισσότερο στη συλλογική μνήμη. Όχι, όπως θα ήθελε το κράτος, ως «πολίτες επικίνδυνοι», αλλά ως τα κατ΄ εξοχήν πολιτικά και ιστορικά υποκείμενα της νεώτερης Ελλάδας. Δεν μπορεί βεβαίως να σταματάει εδώ η αποτίμηση της πολιτικής δράσης της επίσημης Αριστεράς ή η ανάγνωση των συγκεκριμένων στιγμών στην οποία πρωταγωνίστησε (Κατοχή, Εμφύλιος, δεκαετία του ΄60)· αλλά δεν μπορεί και να ξεχνιέται αυτή τη διάσταση.
---
Ο Δημήτρης Παπανικολάου είναι λέκτορας Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του πανεπιστημίου της Οξφόρδης

 ---

 Σημ.: την εικονογράφηση επιμελήθηκαν οι Stavrovelonies